الجاء (اجبار)اجبار کردن انسان تا سرحد سلب اختیار از او را الجاء می گویند. ۱ - الجاء در لغتالجا، مصدر باب افعال از ریشه «لجأ» به معنای اجبار و اضطرار است و گاهی به معنای تکیه گاه گرفتن و پناه بردن نیز آمده است. [۳]
المعجمالوسیط ص۸۱۵.
۲ - الجاء در قرآنواژه «الجاء» در قرآن به کار نرفته است، تنها از مشتقات آن کلمه «مَلْجأ» به معنای «پناهگاه» سه بار در قرآن آمده است.. ۳ - الجاء در روایاتواژه «الجاء» در روایات در موارد متعددی به معنای «اجبار» به کار رفته است؛ چنان که در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) درباره قدریه آمده است: «هر امتی مجوسی دارد و مجوس این امت، قدریه است. اگر مریض شدند عیادت نکنید و اگر مردند در تشییع آنها حاضر نشوید» و...، تا این که فرمود: «وان لقیتموهم فی طریق فالجُوؤهم إلی ضیقه؛ اگر در راهی به آنان برخوردید به تنگنای راه مجبورشان کنید» [۷]
کنزالفوائد ج۱، ص ۱۲۳.
در نامه بیست و نهم نهج البلاغه نیز کلمه «الجاء» به معنای «اجبار کردن» آمده است. امام علی (علیه السلام) خطاب به اهل بصره فرمود:«لئن ألجأتمونی إلی المسیر إلیکم لأقعَنَّ بکُم وقْعةً لا یَکونُ یومُ الجملُ إلیها إلاّ کلعقة لاعِق؛ اگر مرا مجبور به حرکت سازید حمله ای به شمار بیاورم که جنگ جمل در برابر آن بسیار کوچک باشد. گفتنی است الجا در این گونه روایات به معنای مجبور بودن در کاربرد عرفی آن است، نه در کاربرد فلسفی و کلامی آن.۴ - الجاء در منابع کلامی۴.۱ - الجاء در جبراین واژه در منابع کلامی، ذیل مباحث گوناگونی به معنای «اجبار کردن و سلب اختیار از انسان» به کار رفته است؛ از جمله آن مباحث بحث جبر و تفویض و نحوه تعلق اراده خداوند بر افعال انسان است؛ چنان که شیخ مفید در این باره می گوید: «گاهی کارهایی که از انسان با قدرتش اما از روی اکراه، ترس و الجا صادر می شود به «جبر» تعبیر می شود و اصل در مجبور بودن، عدم قدرت بر امتناع از انجام کار است [۸]
تصحیح الاعتقاد، ص ۱۸۹.
و همچنین در بحث قضا و قدر و این که آیا این قبیل اسباب موجب سلب اختیار از انسان است؟ بیان شده که قضا و قدر منتهی به الجا و جبر در اطاعت ها و معصیت ها نمی شود. [۹]
الفصول المهمة فی أُصول الأئمّه (علیهم السلام)، ص ۶۵.
ابوالصلاح حلبی نیز بعد از این که کارهای انسان را به دو قسم الجائی و اختیاری تقسیم کرده می گوید: «آنچه به الجای خداوند صورت می گیرد ناچار به اراده خدا صورت گرفته و در حکم فعل اوست» آن گاه در ادامه می گوید: «فلا یجوز الجاؤه إلی قبیح؛ جایز نیست که خداوند انسان را بر کارهای زشت مجبور کند». [۱۰]
تقریب المعارف فی الکلام، ص ۶۴.
۴.۲ - مشیت الجاییهمچنین متکلمان مشیت به کار رفته در آیه لَوْ شَاءَ اللّهُ لَهَدیکُمْ أَجْمَعینَ. و ولو شِئْنا لآتینا کُل نفس هداها و مانند این آیات را به مشیت الجائی و اجباری تفسیر کرده اند. [۱۳]
قواعد المرام، ص۱۱۳ـ۱۱۴.
[۱۵]
تصحیح الاعتقاد ص ۱۹۳.
[۱۶]
احقاق الحق ج۱ص۳۸۲.
[۱۷]
احقاق الحق ج۱ص۳۹۶.
۴.۳ - الجاء در قائده لطفمورد دیگری که واژه «الجاء» در آن به کار رفته بحث قاعده لطف است؛ چنان که متکلمان در تعریف «لطف» گفته اند: «لطف آن است که مکلف را به انجام دادن اطاعت و ترک معصیت نزدیک کرده و به حدّ الجا نرساند. [۱۸]
تلخیص المحصل ص ۳۴۲.
[۱۹]
اللوامع الالهیه ص ۱۶۶.
[۲۰]
کشف المراد، ص ۳۲۴.
[۲۱]
قواعد المرام ص۱۱۷.
۴.۴ - الجاء در حسن تکلیفدر بحث از حسن تکلیف و شرایط آن نیز واژه «الجاء» به کار رفته است؛ چنان که ابوالصلاح حلبی تقویت داعی و صارف را بدون آن که موجب «الجا» بشود از شرایط حسن تکلیف شمرده است. [۲۲]
تقریب المعارف فی الکلام ص۷۸.
سید مرتضی و علامه حلی نیز بیان کرده اند که بایست بین تکلیف و اعطای ثواب بر آن فاصله باشد، چرا که در غیر این صورت «الجا» به طاعات لازم می آید و الجا موجب از بین رفتن استحقاق مدح و ثواب می شود. [۲۳]
الذخیرة فی علم الکلام ص۱۲۱.
[۲۴]
الذخیرة فی علم الکلام ص۱۴۲.
[۲۵]
کشف المراد ص ۳۲۳.
۴.۵ - الجاء در عصمتواژه «الجا» در ذیل بحث «عصمت» نیز به کار رفته است؛ در تعریف عصمت گفته شده است: «عصمت امری است که خداوند در بنده اش انجام می دهد و می داند که بنده اش با داشتن آن اقدام بر معصیت نمی کند، به شرطی که آن امر منتهی به حدّ «الجا» نگردد. [۲۶]
تلخیص المحصل ص۳۶۸.
۵ - مردود بودن الجاء در افعال انسانحاصل آنکه: الجا به معنای فلسفی و کلامی آن که در قلمرو کارهای ارادی انسان با کارهایی که انسان در مورد آنها مسئول شناخته می شود؛ مردود است و در کلام اسلامی، جز جبرگرایان، کسی آن را نپذیرفته است.موضوع نادرستی مذهب جبر در افعال ارادی، در مبحث جبر و اختیار، بیان شده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت آیت الله سبحانی |